ΣΠΟΥΔΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΈΡΙΑ-με αφορμή τους ελεύθερους πολιορκημένους

                               

Σε λίγες ημέρες θα τιμήσουμε πάλι ένα κορυφαίο γεγονός της Επανάστασης του ’21, την Έξοδο του Μεσολογγίου. Άραγε αυτό που συνέβη τότε ήταν μια αντίδραση της στιγμής, αποτέλεσμα των συγκεκριμένων συνθηκών; Θα προσπαθήσω να δείξω ότι η στάση των ανθρώπων αυτών είναι απόρροια μιας συλλογικής συνείδησης που έρχεται από το παρελθόν, συνεχίζεται μέχρι σήμερα και καθορίζει τη συμπεριφορά μας ως ατομικότητες και ως σύνολο, όπως έχει εκφραστεί στο γραπτό λόγο.

 Στην προφορική και γραπτή παράδοσή μας έχουμε πλήθος αναφορών, στιγμών, κατά τις οποίες ο λαός αυτός πήγε πέρα από τα όρια που ορίζει η λογική, και προχώρησε σε πράξεις μεγαλείου. Έτσι και η απόφαση των Μεσολογγιτών δεν προέκυψε τυχαία, αλλά την υπαγόρευσε αυτόματα αυτή η παράδοση, που λειτουργεί κάθε φορά που απαιτείται. Και μέχρι τη σύγχρονη ιστορία μας συνεχίζεται η ίδια συνέπεια λόγων και πράξεων. Αρχίζω λοιπόν από τα παλιά και φτάνω στα νεότερα με συγκεκριμένες αναφορές.

 ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ Της σης λατρείας την εμήν δυσπραξίαν ουκ αν αλλάξαιμι εγώ

ΕΡΜΗΣ Όρα νυν ει σοι ταύτα αρωγό φαίνεται

ΠΡΟΜ. Ώπται πάλαι δη και βεβούλευται τάδε.                                                                          Μετάφραση

-Εγώ ποτέ δεν θα αντάλλασσα τη δική μου δυστυχία με το να γίνω υπηρέτης σαν εσένα

-Σκέψου τώρα αν αυτά σε ωφελούν.

-Τα έχω δει και τα έχω αποφασίσει από καιρό.

                                                            Αισχύλου Προμηθέας Δεσμώτης

Στην Οδύσσεια ο ήρωας ελεύθερος περιπλανιέται και απολαμβάνει  το θεσπέσιο τραγούδι των Σειρήνων με τη θέλησή του δεμένος-ελεύθερος στο κατάρτι.

Ο Λεωνίδας στις Θερμοπύλες στέκεται όρθιος φωνάζοντας ΜΌΛΩΝ ΛΑΒΕ παρόλο που έχει επίγνωση της πραγματικότητας.

Ο Περικλής στον Επιτάφιό του τονίζει  ‘εύδαιμον το ελεύθερον, το δ ελεύθερον,το εύψυχον΄ δηλ. η ελευθερία είναι ευτυχία, αλλά η ελευθερία ενυπάρχει στην ευψυχία.

Και στα νεότερα χρόνια  Ο  Ρήγας διαλαλεί καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή……

Το σύνθημα του 1821 ελευθερία ή θάνατος ταυτίζοντάς τα.

Ο Κάλβος ξεκάθαρα διατυπώνει το λόγο του: θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία.

Ο Δ. Σολωμός γράφει τους ελεύθερους πολιορκημένους, τον απόλυτο ύμνο της ελευθερίας.

Ο Καζαντζάκης θέλει να είναι ελεύθερος από το φόβο, ακόμα κι από την ελπίδα.

Ο Καβάφης κάνει στίχους τις Θερμοπύλες ως μέγιστο σημείο αναφοράς για να τιμήσει την ανωτερότητα ενός αγώνα που δεν ενδιαφέρει η τυπική νίκη.

Ο Σεφέρης βλέπει του ήρωες να προχωρούν στα σκοτεινά.

Ο Σινόπουλος βάζει τον καιόμενο να βαδίζει έξω από το φόβο.

Και ο Μ. Μητσάκης υμνεί τον Παπαφλέσσα στην οικειοθελή θυσία του στο Μανιάκι.

Και πόσες  άλλες αναφορές μπορούμε να κάνουμε  στη γραπτή και προφορική μας παράδοση.

Αν εξετάσουμε με προσοχή τις παραπάνω καταγραφές, θα διαπιστώσουμε πολλά κοινά χαρακτηριστικά που διατρέχουν το λόγο, τις αποφάσεις που λαμβάνονται, τις συμπεριφορές και τις πράξεις που περιγράφονται.

Το πρώτο που διακρίνουμε είναι το στοιχείο της γνώσης. Οι πρωταγωνιστές   των παραδειγμάτων  γνωρίζουν από πριν αυτό που αποφασίζουν να κάνουν. Ξέρουν τι είναι, τι επακολουθεί. Αναμένουν τις συνέπειες ή αδιαφορούν γι’ αυτές ή έχουν φύγει πέρα από τη λογική συσχέτιση πράξης-τιμωρίας.

Το δεύτερο στοιχείο σαν συμπλήρωμα του πρώτου είναι η απόφαση. Παρά τις υπαγορεύσεις της λογικής προχωρούν σε πράξεις. Και επειδή διαθέτουν την ευψυχία, την τόλμη, προχωρούν στην επιτέλεση του έργου τους και μ’ αυτό τον τρόπο  συμπληρώνεται το τρίπτυχο με την ευθύνη. Διαθέτουν το θάρρος να αναλάβουν την ευθύνη των πράξεων τους.΄

 Αυτό αποτελεί την ανώτατη έκφραση της ελευθερίας ως κάτι το εξερχόμενο κι όχι το εισερχόμενο. Είναι η ανώτατη μορφή ελευθερίας, η ηθική ελευθερία , αυτή που κατακτιέται και δεν χαρίζεται για να θυμηθούμε τον Ευάγγελο Παπανούτσο. Θα μπορούσαν να λειτουργήσουν διαφορετικά; Ναι. Ο Προμηθέας να συμβιβαστεί με το Δία, να κερδίσει την εύνοιά του και να λυθεί από το βράχο απολαμβάνοντας τη ζωή του. Ο Λεωνίδας να λυγίσει μπροστά στην πραγματικότητα της Περσικής  υπερδύναμης. Ο Ρήγας προτιμά μια ώρα ελεύθερη ζωή και εκτελείται γι’ αυτό γιατί γνωρίζει πως, όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά. Οι αγωνιστές του ΄21 να ζητήσουν καλύτερη ζωή, ελευθερίες που τους υποσχόταν ο Σουλτάνος και άλλοι με Πατρικές διδασκαλίες  και να μη βάλουν στο ισοζύγιο το θάνατο.

Το κορυφαίο γεγονός, οι πολιορκούμενοι του Μεσολογγίου, αν και έχουν  χάσει τα πάντα και θα αναμενόταν η παράδοσή τους με εξασφάλιση της ζωής  τους, υψώνονται πάνω από τα ανθρώπινα, απελευθερώνονται από κάθε δεσμό, ελπίδα, από υλικές ανάγκες, ακόμα κι από το φόβο του θανάτου, και αποφασίζουν έξοδο- για πού άραγε;- ενώ γνωρίζουν πως έξω τους περιμένει ο όλεθρος. [ Τα μάτια μου δεν είδαν τόπο  ενδοξότερο από τούτο το αλωνάκι ψάλλει ο Δ. Σολωμός]

 Οι ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά ακούγεται ο λόγος του Γ. Σεφέρη πάνω από 100 χρόνια μετά μιλώντας για τον Μιχάλη που έφυγε μ΄ ανοιχτές πληγές από το νοσοκομείο  τη νύχτα εκείνη που έσερνε το ποδάρι του στη συσκοτισμένη πολιτεία όταν  ούρλιαζε…. στα σκοτεινά πηγαίνουμε, στα σκοτεινά προχωρούμε[Ο τελευταίος σταθμός]

Ο Καβάφης θέλει οι ήρωές του να φυλάττουν Θερμοπύλες κι ας ξέρουν ότι οι Μήδοι θα περάσουν και μεγάλη τιμή τους πρέπει. Ο Καζαντζάκης θέλει την ελευθερία ακόμα κι από τα δεσμά της ελπίδας και του φόβου για το κάθε τι και από το θάνατο βέβαια. Αλλά και ο Καιόμενος του Σινόπουλου αποτελεί μια ανατριχιαστική στιγμή εξόδου από την  μη ανεκτή κατάσταση μιας δικτατορίας και σηματοδοτεί  μια ανώτερη στάση ζωής. Κοντά σ’ αυτούς και ο Μ. Μητσάκης στο Φίλημα, το κύκνειο άσμα του  Παπαφλέσσα, βάζει τον εχθρό να τιμά τον πραγματικά γενναίο, αυτόν που επανέλαβε το Λεωνίδα.

Και τόσοι άλλοι, κάθε τάξης και προέλευσης, όπως ο τοκογλύφος Ταμβακόπουλος που σκοτώνεται πολεμώντας τον Ιμπραήμ στα Τρίκορφα της Αρκαδίας , καθώς και ο λαμπρός Πατρινός Ι. Παπαδιαμαντόπουλος που υπερασπίζεται το Μεσολόγγι. Και επιπλέον οι ανώνυμοι στο Αρκάδι, οι Σουλιώτισσες και τόσοι άλλοι αφανείς και επώνυμοι. Και το ΌΧΙ στους Ιταλούς που απάλυνε τον πόνο της μικρασιατικής καταστροφής, υπαγορεύτηκε απ’ αυτήν την παράδοση. Ακόμα ηχεί ο στερνός λόγος του αγωνιστή που είναι στημένος για εκτέλεση από τους Γερμανούς-εγώ ήλθα από την Ιωνία, εσείς από πού ήλθατε;[ΘΙΑΣΟΣ του Αγγελόπουλου]

Όλη αυτή η αναφορά καταδεικνύει μια αδιάλειπτη συνέχεια  με πολλές μορφές ενός έρωτα για την ελευθερία  των κατοίκων αυτού του τόπου, όπως δίνεται μέσα από αποσπάσματα της λογοτεχνίας μας σε μια διαχρονική καταγραφή, που αναπαράγουν ένα αλώβητο από το χρόνο πρότυπο. Άνθρωποι που διαθέτουν την τόλμη να αναλαμβάνουν  την ευθύνη όσων πράττουν, δίνοντας τη ζωή τους χωρίς να προκαλούν δεινά σε αθώα θύματα των πράξεων τους. Το αντίθετο μάλιστα.  Έτσι βλέπω το Μεσολόγγι, ως ένα κομβικό σημείο όπου συναντιέται η Αρχαία ιστορία με την Νεότερη σε στιγμές που διακυβεύεται η ελευθερία. Αυτό μας καθορίζει και ελπίζω να συνεχιστεί.

Υ.Γ. Εννοείται ότι υπάρχει πλήθος κειμένων στη λογοτεχνία μας με ανάλογο περιεχόμενο. Επέλεξα αυτά γιατί  λίγο- πολύ οι περισσότεροι τα έχουν προσεγγίσει στα Σχολικά  κείμενα Αρχαίων και Νέων Ελληνικών.

Απρίλης     2020

Δημήτρης Τζεβελέκας